مقدمه و تاریخچه حسابداری
آشنایی انسان با شمارش را میتوان سرآغاز پیدایش حسابداری، مفاهیم اساسی حسابداری و در نهایت حرفه حسابداری دانست و ازاینروی، تاریخچه حسابداری، پیشینهای به قدمت تاریخ بشری دارد. از آن زمان که انسان اولیه به مبادله کالا پرداخت، علائم و نشانههایی نیز جهت ثبت اطلاعات مربوط به این مبادلات، ابداع کرد. اگرچه این نشانهها شباهتی به حسابداری امروز ندارد؛ ولی نشان از قدمت تاریخی این رشته از دانش اجتماعی بشر دارد.
حسابداری در دوران باستان
باوجود سابقه طولانی حسابداری در تاریخ، از نوشتههای مورخین میتوان فهمید که در دستگاههای حکومتی امپراطوریهای بزرگی مانند روم، یونان، مصر و ایران، سیستمهای حسابداری پیشرفته وجود نداشت. حتی اصول اولیه انبارداری و وظایف قانونی حسابدار نیز در این دورهها رعایت نمیشد.
عدم تحول چشمگیر در روشهای حسابداری آن عصر شاید به دلیل عدم نیاز به اطلاعات مالی گسترده بوده است. این روشها تنها برای ارائه اطلاعات ضروری به حکام و سردمداران حکومتی کافی بوده و استفاده کنندگان اطلاعات حسابداری محدود بودند. بدین ترتیب روشهای حسابداری تا عصر انقلاب صنعتی، بیشتر به ثبت مخارج حکومتی و نگهداری اطلاعات باجوخراج محدود بود.
تاریخچه حسابداری در جهان
در ادامه مراحل مهم در تاریخ حسابداری را از آغاز تا شکلگیری سیستمهای مدرن بهصورت مختصر بیان میکنیم:
دوران باستان و آغاز حسابداری
حسابداری به قدمت تمدن بشری بازمیگردد. نخستین شواهد حسابداری به دوران سومریها (۳۵۰۰ سال قبل از میلاد) در منطقه بینالنهرین مربوط میشود. در این دوران، از لوحههای گِلی برای ثبت اطلاعات مالی و معاملات استفاده میشد. این ثبتها بهعنوان یکی از نخستین سیستمهای حسابداری شناخته میشوند. در کتاب “تاریختمدن” ویل دورانت نیز به این لوحهها و نقش آنها در سیستمهای مالی سومریان اشاره شده است.
حسابداری در تمدنهای بزرگ باستان
در تمدنهای باستانی چون مصر، بابل، یونان و رم، روشهای ساده حسابداری وجود داشت. بهعنوانمثال، مصریها برای نظارت بر منابع کشاورزی و جمعآوری مالیات از ثبتهای ساده حسابداری استفاده میکردند. در کتاب “تاریخ مصر باستان” نوشته نایجل هیوز، به نقش حسابداران در دستگاههای دولتی مصر و نظارت بر مالیاتها اشاره شده است.
حسابداری در دوران ایران باستان
در دوران هخامنشی و ساسانی در ایران، ثبتهای مالی به شکل لوحههای گِلی و نوشتههای پارسی باستان انجام میشد. این سیستمها بیشتر بر نظارت مالی و جمعآوری خراج متمرکز بودند. در کتاب “ایران باستان” از حسن پیرنیا به روشهای ثبت مالی و دیوانی این دوران پرداخته شده است.
قرون وسطی و تحولات ابتدایی حسابداری
در دوران قرونوسطی، حسابداری بهویژه در اروپا گسترش یافت. در این دوران، نظام فئودالی و ظهور تجارت باعث شد که نیاز به ثبت دقیقتر اطلاعات مالی بیشتر شود. کتاب “تاریخ اروپا در قرونوسطی” از رابرت بارتلت، به نقش تجار و دولتها در توسعه حسابداری ابتدایی اشاره دارد.
ظهور حسابداری دوبل در رنسانس
یکی از نقاط عطف مهم در تاریخ حسابداری، معرفی سیستم حسابداری دوبل (Double-entry bookkeeping) توسط لوکا پاچیولی، ریاضیدان ایتالیایی، در دوره رنسانس بود. پاچیولی در سال ۱۴۹۴ در کتاب مشهور خود به نام “Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalità” اصول حسابداری دوبل را شرح داد. این کتاب نخستین مستند رسمی در تاریخ حسابداری مدرن به شمار میآید و پایهگذار روشهای مدرن حسابداری شد، چرا که نظم بیشتری را در ثبتهای مالی ایجاد کرد.
لوکا پاچیولی به دلیل معرفی این سیستم، بهعنوان پدر علم حسابداری شناخته میشود. در این کتاب، او جزئیات چگونگی ثبت معاملات، تنظیم ترازنامهها و استفاده از ابزارهایی چون دفتر روزنامه و دفترکل را بهدقت توضیح داد. او همچنین اصول ترازکردن حسابها را معرفی کرد که این مفاهیم همچنان اساس سیستم حسابداری مدرن به شمار میآیند. به همین دلیل، لوکا پاچیولی نقش بزرگی در توسعه حسابداری مدرن ایفا کرده و نام او بهعنوان پدر حسابداری مدرن جاودان شده است.
حسابداری در عصر انقلاب صنعتی
با آغاز انقلاب صنعتی در قرن ۱۸ و ۱۹، نیاز به سیستمهای حسابداری دقیقتر و پیشرفتهتر بیشتر شد. رشد شرکتها و مؤسسات بزرگ اقتصادی، حسابداری را به یک علم تخصصی تبدیل کرد. کتاب “تاریخ حسابداری در دوران صنعتی” نوشته جی. لی، به تأثیر انقلاب صنعتی بر حسابداری و تحولاتی که در این دوره رخ داد اشاره دارد.
حسابداری مدرن و تأسیس نهادهای تخصصی
در قرن بیستم، حسابداری به یکی از رشتههای تخصصی و حرفهای تبدیل شد. تأسیس انجمنهای حسابداری و استانداردهای بینالمللی در این دوره باعث شد که حسابداری به یک حرفه جهانی تبدیل شود. کتاب “تاریخ حسابداری مدرن” از مایکل شواتز به توسعه نهادهای حسابداری و تأثیر آنها بر استانداردهای بینالمللی حسابداری میپردازد.
تاریخچه حسابداری در ایران
تاریخچه حسابداری در ایران به دوران باستان بازمیگردد و شامل دورههای مختلفی از تاریخ این سرزمین است. در ادامه، یک بررسی جامع از تحولات حسابداری در ایران با استناد به منابع تاریخی معتبر ارائه میشود:
دوران هخامنشی (۵۵۰-۳۳۰ ق.م)
در دوره هخامنشیان، سیستمهای مالی و حسابداری به شکل ساختاریافتهای وجود داشت. در این دوران، از لوحههای گِلی و اسناد مالی برای ثبت اطلاعات مربوط به مالیاتها، خراجها و پرداختها استفاده میشد. دفاتر حسابداری این دوره به طور گسترده در کاوشهای باستانشناسی در تختجمشید و شوش کشف شدهاند. در کتاب “ایران باستان” نوشته حسن پیرنیا، به این سیستمهای مالی و نقش حسابداران در دستگاههای دولتی و دیوانی اشاره شده است.
دوران ساسانی (۲۲۴-۶۵۱ م)
در دوران ساسانی، سیستم حسابداری پیشرفتهتری نسبت به دورههای پیشین وجود داشت. اداره امور مالیات و جمعآوری خراجها به طور دقیقتری انجام میشد و از مفاهیم اولیه انبارداری و ثبت مخارج حکومتی استفاده میشد. در کتاب “تاریخ ایران ساسانی” نوشته آرتور کریستنسن، به نقش دیوانهای مالی در سازماندهی امور مالی دولت ساسانی اشاره شده است.
دوران اسلامی (پس از قرن هفتم میلادی)
با ورود اسلام به ایران، سیستمهای حسابداری تحتتأثیر اصول و قوانین اسلامی قرار گرفت. دفاتر و اسناد مالی بهویژه برای ثبت مالیاتها، زکات و جمعآوری وجوه مالی به کار میرفت. یکی از منابع مهم این دوران، کتاب “احکام حسابداری در اسلام” نوشته ابوحنیفه است که به بررسی اصول حسابداری در حکومت اسلامی میپردازد.
دوره صفوی (۱۵۰۱-۱۷۳۶ میلادی)
در دوره صفوی، حسابداری دیوانی و حکومتی به اوج خود رسید. به دلیل رونق تجارت و توسعه اقتصادی در این دوره، حسابداری تجاری نیز اهمیت پیدا کرد. دفاتر حسابداری در این دوره شامل ثبت اطلاعات مربوط به تجارت، مالیات و حقوق گمرکی بود. در کتاب “تاریخ ایران در دوره صفوی” نوشته راجر سیوری، به ساختارهای مالی و دفاتر حسابداری در این دوران اشاره شده است.
دوران قاجار (۱۷۹۴-۱۹۲۵ میلادی)
در دوران قاجار، سیستمهای مالی و حسابداری تغییرات چشمگیری داشتند. تأسیس بانکها و سازمانهای مالی جدید باعث شد تا نیاز به ثبت و حسابرسی دقیقتر افزایش یابد. دفاتر مالی این دوران شامل اسناد مالی و حسابداری پیچیدهتری بودند. کتاب “تاریخ اقتصادی ایران در دوره قاجار” نوشته عبدالهادی حائری به بررسی ساختارهای مالی و تحول حسابداری در این دوران پرداخته است.
دوران پهلوی (۱۹۲۵-۱۹۷۹ میلادی)
در دوره پهلوی، حسابداری مدرن به طور رسمی وارد ایران شد. با تأسیس سازمانهای دولتی و شرکتهای بزرگ، نیاز به سیستمهای حسابداری پیشرفته و استانداردهای بینالمللی افزایش یافت. تأسیس مؤسسات حسابرسی و سازمانهای حسابداری باعث شد که حسابداری به یک حرفه تخصصی در ایران تبدیل شود. کتاب «تاریخ حسابداری در ایران» نوشته مهدی دادپی به بررسی روند مدرنسازی حسابداری در این دوره پرداخته است.
دوران معاصر و حسابداری مدرن
پس از انقلاب اسلامی، حسابداری در ایران تحتتأثیر تحولات اقتصادی و قانونی قرار گرفت. تأسیس سازمان حسابرسی در سال ۱۳۶۶ و تصویب استانداردهای ملی حسابداری باعث شد که حسابداری در ایران بهصورت مدرن و تخصصیتری انجام شود. در کتاب «حسابداری در ایران پس از انقلاب» نوشته احمد بدیعی به تغییرات اساسی در ساختار حسابداری و معرفی استانداردهای حسابداری ملی پرداخته شده است.
پدر علم حسابداری در ایران کیست؟
پدر علم حسابداری در ایران، دکتر محمود حریری است. او نقش مهمی در بنیانگذاری رشته حسابداری در ایران داشت. در دهه ۱۳۳۰، دکتر حریری رشته حسابداری را در دانشگاه تهران راهاندازی کرد و اولین کتابهای درسی حسابداری را تألیف کرد. همچنین با تأسیس انجمن حسابداران ایران، به حرفهای شدن حسابداری کمک کرد. منابع معتبر همچون «تاریخچه حسابداری در ایران» و «تاریخ آموزش حسابداری در ایران» به نقش برجسته او در توسعه علم حسابداری در ایران اشاره دارند.
جمعبندی
در نهایت، باتوجهبه مقدمه و تاریخچه حسابداری در ایران و جهان، میتوان گفت که این علم از سیستم حسابداری دوبل پاچیولی در دوران رنسانس تا تحولات آن در ایران، همواره نقش کلیدی در مدیریت مالی ایفا کرده است. در ایران، از دوران باستان تا عصر مدرن، حسابداری به ابزاری ضروری برای مدیریت منابع مالی تبدیل شده و با تأسیس رشته حسابداری توسط استاد محمود حریری و ایجاد انجمنهای حرفهای، به یک علم تخصصی و استاندارد تبدیل شده است.
نظرات کاربران